Wielkanoc w Macedonii

Macedonia warta jest odwiedzin o każdej porze roku. Jeżeli miałabym jednak wybrać tylko dwa, byłaby to bezwzględnie jesień (przełom września i października!) oraz Wielkanoc.

Z tą Wielkanocą jestem sentymentalna i nieobiektywna. Właśnie w okresie Wielkiego Tygodnia po raz pierwszy przyjechałam do Macedonii na dłużej, niż tylko nocleg tranzytowy. Wtedy też zauroczyłam się krajem, tradycjami, jedzeniem i… ludźmi.

Zawsze powtarzam, że na Bałkanach zostałam ze względu na ludzi. Wielkanoc, która jest najważniejszym świętem dla prawosławnych Macedończyków – czyli ok. 3/4 społeczeństwa – to czas szczególny.
I wcale nie ogranicza się do wielkanocnego śniadania ani nawet do Triduum Paschalnego.

Przygotowania do Wielkanocy zaczynają się właściwie niemal dwa miesiące przed świętem Zmartwychwstania.

Niedziela Przebaczenia

Siedem niedziel przed Wielkanocą przypada święto Pročka. Tego dnia wspominane jest wygnanie pierwszych ludzi z raju. Od następnego dnia, Czystego Poniedziałku, rozpoczyna się okres czterdziestodniowego postu. Wypędzenie Adama przypominać ma, że to brak wstrzemięźliwości, zachowania nakazanego przez Boga postu, pozbawił ludzi dostępu do rajskiego ogrodu.

Tyle dowiemy się w cerkwi. Lecz jak przystało na Macedonię, żadne święto religijne nie obędzie się bez kolorowych obrzędów i tradycji. W zasadzie każde miasto ma jakiś swój rytuał. Jeszcze sto lat temu w Skopje zapełniały się atelier fotograficzne. Rodziny w odświętnych strojach robiły sobie zdjęcia, a następnie przyłączali się do zabawy na ulicach. Centrum miasta zamieniało się w kolorowy jarmark, pełen muzyki, ulicznych tancerzy i grajków, a dzieci obrzucały się konfetti.

Do dziś w różnych częściach Macedonii Pročka uświetniona jest karnawałem. Najbardziej znany jest chyba karnawał w Strumicy, chociaż ja osobiście zachwycona jestem zdjęciami i organizacją prilepskiego karnawału, który z roku na rok przyciąga coraz więcej osób!

Macedońskie tradycje charakteryzują się mniej lub bardziej ścisłym związkiem pogańskich i chrześcijańskich wpływów. Niedziela Przebaczenia ma być dniem pojednania. Tego dnia młodzi zwracają się do starszych, kłaniając się im z szacunkiem i prosząc: „Przebacz mi!”. Starsi na prośbę o miłosierdzie odpowiadają, zgodnie z tradycją: „Jest ci przebaczone”. Rytuał ten ma skłonić do pozbycia się zawiści, do oczyszczenia serca i umysłu ze słych uczuć i przekonań i przygotowania do Wielkiego Postu.

Inną, mniej uduchowioną tradycją, jest amkanje. Po wieczerzy (składającej się tylko z produktów mlecznych, nie spożywa się mięsa) ugotowane uprzednio jajko obwiązuje się sznurkiem. Dzieci klękają, a jeden z dorosłych chwyta za koniec sznurka i przybliża jajko do ust każdego z nich. Dzieci próbują złapać jajko w usta, co ma zapewnić im zdrowie i szczęście. Po tej zabawie nić podpala się; jeśli płonie mocnym ogniem, nadchodzący rok będzie pomyślny.

Wielki Post – wegetarianie, przybywajcie

Niejednokrotnie spotykam się z opinią, że Macedonia nie jest krajem dla wegetarian. Błąd. Tradycyjna kuchnia macedońska zawiera dziesiątki dań wegetariańskich, a nawet wegańskich. Po prostu nie są tak reklamowane, jak soczysta jagnięcina czy instageniczne (właśnie to wymyśliłam) kebapi.

Skąd taki urodzaj dań bezmięsnych, a nawet bez produktów pochodzenia zwierzęcego? W prawosławnym roku liturgicznym jest wiele dni, w których obowiązuje post zwykły lub ścisły. Takim okresem jest także siedem tygodni od Niedzieli Przebaczenia do Wielkanocy.

Najbardziej restrykcyjni Macedończycy przez cały ten czas powstrzymują się całkowicie od spożywania mięsa, ryb, produktów mlecznych, alkoholu, a nawet oleju! Liturgiczny post znoszony jest tylko w soboty i niedziele oraz wyznaczone święta kościelne. W okresie Wielkiego Postu wierni powinni ponadto powstrzymać się od zabawy (nie organizuje się np. wesel), zachować wstrzemięźliwość seksualną, a nawet ograniczyć używki, jak papierosy czy mocna kawa!

Chociaż tak rygorystyczny post wydawać się może trudny do utrzymania, wielu moich znajomych podejmuje się go każdego roku. Niezależnie od tego, jak bardzo są religijni, uważają to za dobrą, oczyszczającą praktykę. Jeden ze znajomych przewodników stwierdził raz, że zwolnienie i poświęcenie uwagi sobie i innym w okresie wielkanocnym to doskonałe przygotowanie do szalonego, wyczerpującego sezonu.

Jeśli taki post wydawał się Ci surowy, to jeszcze nic! Aby dostąpić najwyższej łaski i pełnego oczyszczenia, niektórzy decydują się na trzy dni postu całkowitego. To tzw. Trimeri, trwające od Czystego Poniedziałku (pierwszego dnia Wielkiego Postu) do środy. W tym czasie nie wolno nic jeść i pić wyłącznie wodę. Na taki post zwykle decydowały się młode, niezamężne dziewczęta – i to od trzech do pięciu lat z rzędu! Za grzech uważano jedzenie i mówienie o jedzeniu w towarzystwie poszczącej, dlatego zwykle udawała się w odosobnione miejsce, niekiedy w towarzystwie innych dziewcząt. Jeśli ktoś decydował się na całkowity post, zerwanie go w trakcie postrzegano jako hańbę i uleganie diabelskim pokusom.

Wielkanoc? Malowanie jajek!

Przygotowania do Wielkanocy zaczynają się w Wielki Wtorek. Zwyczajowo tego dnia gospodynie wyliczały, ile jajek należy przygotować na święta. Kalkulacja zależała od liczby członków rodziny, przy czym brano pod uwagę także tych, którzy byli „na saksach”, w wojsku czy pobierali naukę za granicą. Nawet, jeśli wiadomo było, że nie spotkają się przy świątecznym stole, pamięć o nich miała przynieść wszystkim szczęście.

W Wielki Czwartek barwi się jajka. To zadanie należy do gospodyni. Powinna ona jeszcze przed wschodem słońca ugotować trzy jajka w czerwonym barwniku (najczęściej w łupinach cebuli lub burakach). Przed gotowaniem powinna zjeść coś małego (np. kromkę suchego chleba), by przy gotowaniu jajek nie być głodna!

Pierwsze jajko jest najważniejsze i jest poświęcone Jezusowi. Zostaje ono umieszczone przed ikoną świętego patrona domu i zostaje tam przez cały rok. Jeżeli ikona znajduje się w zaciemnionym miejscu, jajko najpierw stawia się gdzieś, gdzie padną na nie promienie wschodzącego słońca. Nazywa się je čuvarsko jajce – čuvar to po macedońsku strażnik, obrońca.

„Jajku–obrońcy” przypisuje się magiczną moc. Dlatego też, jeszcze przed świtaniem, tuż po ugotowaniu, zabarwione na czerwono jajko gospodyni bierze do pokoju dzieci i/lub męża. Nad śpiącymi zwykle domownikami wykonuje jajkiem znak krzyża, powtarzając: „crveno, belo, debelo” (czerwono, biało, grubo/obficie). Czerwień symbolizuje tu kolor rumianych, zdrowych policzków, biel czystość, a obfitość… no, obfitość. Powodzenie i urodzaj.

Triduum i rodzinna kąpiel

W Wielki Piątek, czas ciszy i żałoby, nie powinno wykonywać się żadnych prac domowych. W cerkwiach ikona z wizerunkiem Chrystusa owijana jest w białe płótno i chowana. Ludzie pozostają w domach, sklepy są zamknięte. To czas ścisłego postu, bez mięsa, alkoholu, produktów mlecznych i oleju. Niektórzy ograniczają się do suszonych i świeżych owoców, warzyw i orzechów oraz wody.

Wielka Sobota to intensywne przygotowywanie do świąt – sprzątanie domu, przygotowywanie potraw świątecznych, a także… rodzinna kąpiel. Gospodyni zagotowuje wodę z dodatkiem geranium i bazylii, w której umieszcza się także jajko-strażnika. Tą wodą następnie obmywają się domownicy. Dzisiaj zwykle obmywa się tylko twarz i ręce, dawniej jednak każdego członka rodziny czekała kąpiel!

W Wielkanocny poranek w cerkwi odbywa się rezurekcja. Po liturgii niektórzy wierni udają się na groby zmarłych zanieść im jajko i niekiedy część wielkanocnego posiłku, oznajmując, że nadeszło święto Zmartwychwstania. Od tej pory przez następnych kilka dni na ulicach ludzie pozdrawiają się słowami: „Hristos voskrese!” (Jezus zmartwychwstał!), na co odpowiada się „Navistina, voskrese!” (Naprawdę, zmartwychwstał!).

Ten dzień poświęcony jest nie tylko najbliższej rodzinie. Wręcz przeciwnie. W wielu regionach Macedonii tradycja nakazuje, aby odwiedzić tych, których nie udało się zobaczyć przez cały miniony rok. W Tetovie drzwi domów przez cały dzień pozostają otwarte – i chociaż to miasto jest zamieszkane w dużej mierze przez muzułmanów, nikomu to nie przeszkadza. Również wyznawcy islamu odwiedzają prawosławnych i pozdrawiają ich. Zwyczajowo kobiety czekają przy zastawionym stole w domach, a mężczyźni i chłopcy odwiedzają znajomych. W Štipie obyczaj nakazuje, aby młodzi ludzie odwiedzili przynajmniej jedną, starszą osobę i poświęcili jej trochę czasu.

Poza tym – czerwone lub kolorowe jajka spotkacie wszędzie. Koszyczek z jajkami będzie czekał w recepcji hotelowej, w aptece, przy kasie w piekarni i sklepie spożywczym. I za każdym razem z uśmiechem zostaniecie zaproszeni do poczęstowania się jajkiem. Symbolem szczęścia, życzliwości i nowego życia!

Wielkanocny stół

Spis wielkanocnych potraw nie jest tak rozbudowany jak lista dań wigilijnych. Jest jednak kilka specjałów, o których warto wspomnieć.

Wielkanocny stół nie może obyć się bez zabarwionych na czerwono lub inaczej zdobionych jajek oraz wielkanocnego chleba (pogačy). Przed jego upieczeniem na środku okrągłego bochenka robi się wgłębienie, w które wkłada się jajko w czerwonej skorupce. Inną tradycją jest zdobienie chleba motywami cerkiewnymi, od najprostszego krzyża po znacznie bardziej skomplikowany Krzyż Macedoński (tzw. Veljuša Krst).

Wyroby piekarnicze i jajka królują na stole. W zależności od domowych tradycji, obok pogačy znajdzie się burek ze szpinakiem i serem, słone rogaliki (kifli), kuglof, czyli odpowiednik naszej babki. Niezależnie od regionu, macedońskie gospodynie z pewnością przygotują też kozinjak. Kozinjak to nic innego, jak nasza chałka. Obok niej i zamiast kuglofa, który raczej nie występuje poza wschodnią Macedonią, zjawić się może słodka rolada z dodatkiem suszonych owoców, orzechów czy kakao.

Po czterdziestu dniach postu, podczas którego obowiązywał zakaz spożywania mięsa i produktów mlecznych, wreszcie mogą trafić do menu! W macedońskim jadłospisie zawsze znajdzie się miejsce na sałatkę. Najczęściej przygotowuje się prostą, wiosenną sałatkę z jajek, cebuli i sałaty masłowej. Dorzucić można pomidora czy rzodkiewkę. Popularna „sałatka jarzynowa” nie jest obca i Macedończykom.

Jako danie główne najczęściej występuje jagnięcina. I tu przepisów jest mnóstwo! Mogą to być pieczone lub grillowane kawałki mięsa, może gęsty gulasz. W okolicach Bitoli spotkałam się z przypominającą albańskie tave kosi zapiekanką z jagnięciny, jogurtu i ryżu.

A jeśli masz szczęście trafić do Macedonii w okolicach Wielkanocy, spróbuj znaleźć kukurec. To prawdziwy delikates, trudny do dostania o innej porze roku. Kukurec to jagnięce jelita, nadziewane podrobami z dodatkiem przypraw i zapieczone. Podaje się go w sosie lub ze zsiadłym mlekiem

Przyjedź do Macedonii na Wielkanoc!

Jeśli śledzisz mnie dłużej, wiesz z pewnością, że namawiam do odwiedzania Macedonii poza sezonem. Macedonia ma do zaoferowania coś niezwykłego w każdym tygodniu każdego miesiąca!

Jeżeli nie wyobrażasz sobie świąt wielkanocnych poza domem, nic straconego. Przypominam, że prawosławne święta wielkanocne i Wielkanoc w Kościele Katolickim bardzo rzadko przypadają tego samego dnia. Kolejne wspólne święta będą dopiero w 2025.

A jaka jest data przyszłorocznej Prawosławnej Wielkanocy? 2 maja.

Nie brzmi jak plan na wspaniałą majówkę? Zaplanuj ją ze mną!